در فاصله میان فاجعه مدرسه فیضیه و ماه محرم 2 فروردین تا 4 خرداد 1342 مبارزه امام اغلب در قالب صدور اعلامیه‌های متعدد بود. فرا رسیدن ماه محرم وضعیت را به یک رویارویى گسترده کشانید.

ایام محرم بهترین موقع براى افشاى جنایات رژیم و برنامه‌های ضداسلامى شاه بود. ساواک که از جایگاه ویژه این ماه اطلاع داشت، پیش از آغاز آن، بسیارى از وعاظ را احضار و آنان را ملزم کرد که در محافل و مجالس:

1. علیه شاه سخن نگویید؛

2. علیه اسرائیل مطلبى گفته نشود؛

3. مرتب به مردم نگویید که اسلام در خطر است.

امام خمینى(ره) در نشستى با مراجع و علماى قم، پیشنهاد کرد در روز عاشورا هر یک از آن‌ها براى مردم و عزاداران حسینى سخنرانى کرده و از مظالم و جنایات رژیم پرده بردارند. امام خود نیز على رغم تهدید رژیم، در ساعت 4 بعدازظهر عاشوراى 42 که مصادف با 13 خرداد آن سال بود، براى ایراد سخنرانى به طرف مدرسه فیضیه رهسپار شد. ایشان پس از بیان فجایع دلخراش کربلا، حمله دژخیمان شاه به فیضیه را به واقعه کربلا تشبیه نمود و آن فاجعه را به تحریک اسرائیل دانست و رژیم شاه را دست نشانده اسرائیل خواند. سپس با اشاره به التزام گرفتن ساواک از وعاظ که «به شاه و اسرائیل بدگویى نکرده و نگویید که اسلام در خطر است» اظهار داشت: تمام گرفتارى‌ها و اختلافات ما در همین سه موضوع نهفته است... اگر ما نگوییم اسلام در خطر است آیا در معرض خطر نیست؟ اگر ما نگوییم شاه چنین و چنان است آیا آن طور نیست؟ اگر ما نگوییم اسرائیل براى اسلام و مسلمین خطرناک است آیا خطرناک نیست؟ و اصولا چه ارتباطى و تناسبى بین شاه و اسرائیل است که سازمان امنیت می‌گوید از شاه صحبت نکنید، از اسرائیل صحبت نکنید؟ آیا به نظر سازمان امنیت شاه اسرائیلى است؟

سخنان کوبنده و افشاگرانه امام، شاه را بیش از پیش نزد مردم تحقیر و رسوا کرد. دو روز پس از این سخنرانى، در سحرگاه روز 15 خرداد 1342 امام به دستور شاه در منزل مسکونى خود در قم دستگیر و بلافاصله به تهران آورده شد. وى را نخست در سلول انفرادى، زندانى و سپس به پادگان نظامى که تحت مراقبت کامل بود منتقل نمودند.

به دنبال انتشار خبر بازداشت امام، از نخستین ساعات روز 15 خرداد، اعتراض‌های گسترده‌اى در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز برگزار شد که با شعارهایى بر ضد شاه و در طرفدارى از امام همراه بود. مأموران نظامى که در نقاط مرکزى و حساس شهرهاى قم و تهران مستقر بودند به روى تظاهرکنندگان آتش گشودند. مردم نیز با چوب و سنگ به دفاع از خود برخاستند. تظاهرات در آن روز و دو روز بعد نیز ادامه یافت و هزاران نفر از مردم کشته و مجروح شدند. فجیع ترین حادثه، قتل عام دهقانان کفن پوش ورامینى بود که در پشتیبانى از امام راهى تهران شده بودند. مأموران نظامى در سر پل باقرآباد با آن‌ها روبرو شده و با سلاح‌های سنگین آن‌ها را قتل عام کردند.

پس از فرونشستن قیام، اسدا... علم، نخست‌وزیر، در مصاحبه‌اى با روزنامه هرالدتریبیون در روز 17 خرداد 42 تهدید کرد که امام و برخى دیگر از علما، محاکمه نظامى خواهند شد و ممکن است حکم اعدام آن‌ها صادر شود. شاه نیز دو روز بعد طى یک سخنرانى بیانات امام و تظاهرات مردم را به تحریک و پول بیگانگان جمال عبدالناصر دانست. در این راستا رسانه‌های رژیم ادعا کردند که شخصى به نام عبدالقیس از بیروت با هواپیما وارد فرودگاه مهرآباد شده و در گمرک مهرآباد حدود یک میلیون تومان پول از او به دست آمده و اعتراف کرده است که ناصر این پول‌ها را براى افراد معینى در ایران فرستاده است. این ادعا مورد انتقاد بسیارى در داخل و خارج از جمله خیلى از نشریات خارجى واقع شد و رژیم هیچ دلیل و سندى در این خصوص ارائه نکرد.

چند روز پس از دستگیرى امام، ده‌ها نفر از مراجع و علماى ایران، به‌عنوان اعتراض به دستگیرى امام و اعلام پشتیبانى از وى، به تهران مهاجرت کردند. بر اثر اعتراض علما و فشار افکار عمومى، سرانجام امام پس از دو ماه بازداشت در پادگانى نظامى، به منزلى در شمال شهر تهران منتقل شد و تحت نظر قرار گرفت. از نخستین ساعات روز بعد مغازه داران تهران و شهرستان‌ها به مناسبت آزادى نسبى امام، بر سردر مغازه‌های خود پرچم نصب کرده و چراغانى نمودند و به مردم شیرینى و شکلات دادند.

یک روز پس از انتقال امام 12 مرداد روزنامه‌های کثیرالانتشار کشور، خبرى را به دستور ساواک منتشر کردند تا در نظر مردم چنین وانمود کنند که انتقال امام از زندان به محل جدید به دلیل تفاهمى بوده که میان ایشان و مقامات انتظامى به‌وجود آمده است. این خبر چنین بود:

«طبق اطلاع رسمى که از سازمان اطلاعات و امنیت کشور واصل گردید چون بین مقامات انتظامى و حضرات آقایان خمینى، قمى و محلاتى تفاهمى حاصل شد که در امور سیاسى مداخله نخواهند کرد و از این تفاهم اطمینان کامل حاصل گردیده است که آقایان برخلاف مصالح و انتظامات کشور عملى انجام نخواهند داد، لهذا آقایان به منازل خصوصى منتقل شدند.

این خبر شایعه‌اى بیش نبود و امام بعداً پس از آزادى کامل و بازگشت به قم در اولین فرصت طى یک سخنرانى آن را به شدت تکذیب کرد.

شاه که تصور می‌کرد با سرکوب قیام 15 خرداد، دستگیرى امام، کوتاه آمدن برخى از علما و از همه مهم تر شایعه تفاهم، امام را منزوى ساخته است به تدریج در جهت عادى نشان دادن اوضاع حرکت کرد. از این رو اسدا... علم را در 17 اسفند 42 برکنار ساخت تا وانمود کند او مسبب حوادث اخیر بوده و عزل وى به دنبال تفاهم با امام تحقق یافته است.

پس از علم، حسنعلى منصور به نخست‌وزیرى رسید. او طى نطقى با تمجید از اسلام، از آن به‌عنوان «یکى از مترقّى ترین و برجسته ترین ادیان جهان» یاد کرد و بر «مراحم و عطوفت خاص شاه» به مقامات روحانى تأکید نمود. دو روز پس از سخنان منصور، امام بدون اطلاع قبلى در شب 18 فروردین 1343 وارد قم شد و به تدریج مورد استقبال مردم و علما قرار گرفت. در همان روز، روزنامه اطلاعات در مقاله‌اى تحت عنوان «انقلاب سفید شاه و امریکا» نوشت: «چقدر جاى خوش وقتى است که جامعه روحانیت نیز اکنون با همه مردم، همگام در اجراى برنامه‌های انقلاب شاه و مردم شده است». امام خمینى در واکنش به این اتهام در 21 فروردین، طى سخنانى مطالب روزنامه اطلاعات را به شدت تکذیب نمود و اظهار داشت:

خمینى را اگر دار بزنند تفاهم نخواهد کرد... من از آن آخوندها نیستم که در این جا بنشینم و تسبیح به دست بگیرم. من پاپ نیستم که فقط روزهاى یکشنبه مراسمى انجام دهم و بقیه اوقات براى خود سلطانى باشم و به امور دیگر کارى نداشته باشم. پایگاه استقلال اسلامى این جاست، باید این مملکت را از این گرفتارى‌ها نجات داد.

به‌طورکلى قیام 15 خرداد آثار عمده‌اى از خود برجاى نهاد: نخست، رهبرى حرکت‌های مخالف رژیم را به مذهبى‌ها منتقل کرد و ملى‌گرایان و چپى‌ها را به حاشیه راند. دوم این که کشتار مردم در قیام فوق، چهره مزورانه شاه را که تا آن زمان تقصیرها را به گردن نخست وزیران می‌انداخت افشا نمود و انقلابیان پس از آن به راه‌هاى اصلاح طلبانه پشت کرده، سرنگونى نظام سلطنتى را خواستار شدند. سوم این که از آن پس طرد همه قدرت‌های بیگانه از ایران مورد توجه قرار گرفت و سرانجام، قیام 15 خرداد نقطه آغاز نهضت بازگشت به خویشتن در کشور شد. از آن پس انجمن‌های اسلامى در نقاط مختلف پدید آمدند و جو غیراسلامى در دانشگاه‌ها و دیگر مجامع به آرامى شکسته شد.
منبع:پرتو سخن